Saturday, December 29, 2007
Та бүхэнд шинэ оны мэнд хүргэе!
Ширхэглэн будрах цагаан цастай
Чимэглэн гоёсон ногоон гацууртай
Ширээ тойрсон хайртай хүмүүстэйгээ
Шинэ оноо сайхан угтаарай!
Дараа жил дахин дахин уулзахын ерөөлийг дэвшүүлье!
Thursday, December 27, 2007
Christmas тойрсон өдрүүдийн үйл явдал
Тэдий хоёр хүүхэд сайн байсан бололтой. Өглөө нь оймс дүүрэн бэлэгтэй болсон гэж зээ дүү минь бөөн баяр хуучлав. Нүдээ гялалзуулаад цаанаа л эгдүүтэй... Дараа жил охиндоо нэг оймс бэлдэнээ.
Wednesday, December 26, 2007
Улаанбаатарын орчим
Monday, December 24, 2007
Хэнз хурга
Saturday, December 22, 2007
Говь хангайн эрс тэс төрх
Дорноговь аймаг, Хамарын хийд орчим
Тэрэлж, Мэлхий хад
Дорноговь аймаг, Хамарын хийд орчим
"Хангай говийн хооронд халхын уудам нутаг
Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар
Гөрөөс араатан авалсан урт урт шилүүд
Хүлэг морин уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд"
Tuesday, December 18, 2007
Японы ард түмэнд баярлалаа
Сурагчдын энэ тайлан концертод албаны хүмүүс оролцсон ба Япон улсаас Монгол улсад сууж байгаа элчин сайд Ё. Ичихара, НЗД-н орлогч Б. Баатарзориг болон бусад Японы байгууллагын төлөөлөгчид оролцлоо. Дээрхи концертыг "Нийслэлийн боловсролын газар" болон Хүүхдийн ордоны захиргаа зохион байгуулав.
33-р дунд сургуулийн сурагчдын бүжгээс
23-р дунд сургуулийн сурагч Өнөржаргал Япон дууг хэвлүүхэн дуулав
Харин тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхэд, Япон улсын засгийн газраас ихээхэн дэмжлэг үзүүлж байгаа нь дээрхи тоо баримтнаас харагдаж байна.
Юутай ч хүүхдүүд маань "Японы ард түмэнд баярлалаа" гэсэн тайлан концертоо өргөн барьлаа.
Миний 8-р сарын бичлэг дотор "Бид 36 сургууль бэлэгэнд хүлээн авчээ" -гэсэн бичлэгийг үзэж болно.
Saturday, December 15, 2007
Туулын урсгал шөнөдөө сайхан
Ардын жүжигчин Т. Түмэндэмбэрэл
Туулын урсгал шөнөдөө сайхан сан
Торгон долгио хаялан мяралздагсан
Хоёр ангир дандаа л хөвдөг сөн
Холын анир авангаа л дуугардаг сан
Урсгалд нь умбагч сарыг ажин
Усанд нь хөвөгч оддыг тоолон
Бүүр түүрхэн тохиолдлоо дурсан
Үүр цайлгах би дуртай сан.
Шившин шивнэх залуу навчис
Шөнийн дуу над аялдагсан
Сөөг моддын нь нэгийг түшин
Шөнөжин сууж би сонсдог сон.
Дээр үед говийн эрчүүд Хүрээ рүү жин тээгээд эргэж ирэхдээ, сэтгэлтэй бүсгүй, эхнэртээ Туулын мөс бэлэг болгон авчирдаг байсан гэнэ лээ. Туулын мөсөө хайлуулаад үсээ угаахад сайхан өнгө ордог байжээ. Анх сонсчихоод инээдтэй ч юм шиг санагдаад байсан бол өөрөө говьд нэг жил болохдоо том бэлэг болохыг нь ойлгосон юм.
Говийн хүүхнүүд, Туулын мөсийг хаанаас нь ч харуулсан сайн таньдаг гэнэ лээ.
Tuesday, December 11, 2007
Гарчиггүй
Monday, December 10, 2007
Хамгийн, хамгийн...
Хамгийн нам цэг : Дорнод аймгийн нутаг Хөх нуурын хотгор далайн түвшнээс дээш 532м
Хамгийн том нуур: Увс нуур 3350км3
Хамгийн урт гол : Орхон гол 1124км
Төв цэг: Өвөрхангай аймгийн бүрд сумын нутаг, өвөр Хөшөөтийн булаг
Баруун захын цэг: Модтой хамар
Хоорондын зай : 2392км
Хойд захын цэг: Монгол шарын даваа
Өмнө захын цэг: Орвог Гашууны бор толгой
Хоорондын зай: 1259км
Wednesday, December 5, 2007
Хуруу хошуу хоёр
Хуруунууд завгүй байлаа
Хуниас чимхээс нь муудлаа гэж
Хошуу хажуугаас нь голоод
Энд ч гэрэлтжээ
Эгээл цоорч орхисонгүй
Тэнд зузаадаад
Тээглэж хахмаар болжээ гэв.
Эдвээр зэмлүүсэн хуруунууд
Эгдүү нь хүрсэн бололтой
“Ингэж муухай хийснийг минь
Идэхээ больж хайрлана уу?
Та, бидэнд үлгэр болгон
Тавыг хийж өгнө үү” гэв.
Идэх голох хоёроос
Илүү эрдэмгүй хошуу
Үлгэр үзүүлэх чадваргүй нь
Үзтэл ил байжээ.
Ш. Гаадамба
*** *** *** *** *** *** ***
"Унших бичиг-2" Сурах бичгээс авав.
Tuesday, December 4, 2007
Нэргүй шүлэг
Хөгшин залуугүй уугаад л
Хөдөө гадаагүй суугаад л
Зон олон маань нэг л
Зовсон шинжтэй байх юм
Ажлын бүтээл багадаад л
Арын хаалга ихсээд л
Улс орон маань нэг л
Унасан шинжтэй байх юм
**** **** **** **** ****
Monday, December 3, 2007
Онигоо
Эмээ: Миний хүү хичээлээ хийж байна уу? Юу бодоов?
Хүү: Хичээлээ л хийж байна. Эмээ, "Гэргий" гэж юу гэсэн үг вэ?
Эмээ: Зиаг, /бодолхийлнэ/ Нэг сайхан хүүхэн гэрт нь орж ирээд "Гэр" "Гийгүүлэх"-ийг хэлж байгаа юм.
Хүү: "Авгай" гэж хэнийг хэлдэгийн бэ?
Эмээ: Бас л бодолхийлнэ. Муухай ааштай эмийг "Ав" авсан хойно "Гай" гэж байгаамаа.
Хүү: Тэгвэл "Нөхөр" гэж юу гэсэн үг вэ?
Эмээ: Зиаг, дутуугаа "Нөх" дараа нь "Өр" гэсэн үгдээ
Хүү: Аанхаан, тэгвэл "нууц амраг" гэж юу гэсэн үг вэ?
Эмээ: Дүрсхийн уурлаж, үгүй чи ер нь хичээл хийж байгаа юм уу? хэмээн чангаар дуугарч, хүүг юмаар цохиж байгаа дуу сонсогдоно.
Friday, November 30, 2007
Манан будан
Галдан бошигтын аав нь Дөрвөн ойрдын гол аймгийн нэг болох Цорос аймгийн тэргүүн Эрдэнэбаатар хунтайж юм. Эрдэнэбаатар хунтайжид олон хатан байсан ба Галдангийн ээж Юм-Ага нь Хунтайжийн бага хатан байсан. Хатдаас төрсөн хөвгүүдийн дунд /өөр эхтэй/ Хунтайжийг залгамжлах асуудал хурцдаж, Галдантай эх нэгтэй Сэнгэ ор суусан боловч, Сэнгийг Цэцэн тайж, Зодов баатар нар зэрлэгээр хөнөөнө. Цэцэн тайж, Зодов баатар нар бол Баатар хунтайжийн их хатнаас төрсөн хөвгүүд байв.
Галдан бошигтын эцэг Эрдэнэбаатар хунтайж Юм-Ага хатнаас төрсөн хөвгүүдийг ихээр тоодог байсан мэт. Сэнгэ ахад нь өөрийн суудлаа залгамжлуулж, Галданг бүр багад нь Түвдийн далай ламын хажууд бурхан шашины номд сургадаг. Харамсалтайтайгаар Сэнгийг амь үрэгдэхэд Сэнгийн хөвгүүн Цэвээнравдан нас бага байсан тул, Галданг Лхасаас дуудан хан ор суулгадаг. Цэвээнравдан дараа нь өсөж том болоод Хошуутын Очирт Сэцэнтэй нийлж, Галдангаас урвадаг.
Галданг анх хан ширээнд суух үед Цорос аймгийн дотоодын тэмцэл хурц байсан ба алгуур бүх зүйлийн эвийг олсон. Галданг хан суудалд суухад Түвдийн Далай лам ихээхэн дэмжсэн юм шиг санагдсан. Тэрнээс биш, 5 настайгаасаа Лхаст бурханы номыг 20 гаруй жил үзсэн түүнд хан ширээнд сууж улс орны дотоод гадаадын асуудлыг зэвсэгээр шийдэх нь жирийн лам хуврагын хийх зүйл биш бизээ.
Галдан бошигт Ойродод ирээд хан ширээнд сууж, Ойродын “Хошууд” аймгийн Очирт сэцэний охин Ануг хатан болгодог. Мөн Цорос аймгаа нэгтгэж байхдаа Сэнгэ ахынхаа бага хатан Анударийг бага хатан болгон баруун Ойродын хамгийн зүүн болох Цорос аймгийг нэгтгэн "Зүүн гарын хаант улс"-ыг байгуулдаг. Тэр түүгээр үл зогсон Монгол үндэстнийг нэгтгэх гүн санаа агуулж байсан. Түүнийг ийм санаа агуулахад хөшүүрэг болсон зүйлүүд нь дотоод гадаадын элдэв үл ойлголцол, ялангуяа Манжийн төрөөс явуулж байсан Монголчуудын эв эеийг эвдэх бодлогоод зүй ёсоор орно.
Зүүн гарын хаант улсад одоогийн төв болон дундад азийн нутаг дэвсгэрүүд болох Казахстан, Сайрам, Бухар, Самарканд зэрэг маш олон хотуудыг багтаасан байсан.
Галдан бошигт Оростой дипломат харилцаатай бодлого явуулж Орос Хятадыг холбосон торгоны замаар худалдаа арилжаа хийж Зүүн гар улсад таатай нөхцлийг бүрдүүлж байсан.
Далай лам болон Оростой эвсэг сайхан харилцаатай байсан мөртлөө Халхтай яагаад ч юм бэ? ойлголцож чадаагүй. Халхын Өндөр гэгээн бол бурхан ном үзсэн хүн тул эв эеийг хичээдэг байсан боловч Халхын хан Өндөр гэгээн Занабазарын дүү Чухандоржтой огтоос ойлголцож чадаагүй юм. Бошигт хаан өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлж Үржинжав /уранзохиолын дүр/ элч төлөөлөгчийг хэд хэдэн удаа Халхад зарсан боловч амжилтанд хүрээгүй юм.Үржинжав нь төрд хоёргүй сэтгэлээр зүтгэх төрийн түшээгийн тод дүр юм. Үржинжав хичнээн хичээсэн ч муу юм модон улаатай гэдэг шиг Манж Чин улс болон Түвдийн шарын шашинтангууд хэрүүлийн алим тарьж, Монголчуудыг өөр хооронд нь тэмцэлдүүлдэг. Тэр байтугай хоёулаа бурхан шашинд нэвтэрхий хүмүүс мөртлөө Галдан бошигт болон Занабазар хоёр ч хоорондоо үл ойлголцдог.
Ану хатангийн аав Очирт Сэцэний ач хүү Лувсангомбо Аравдан нь Түшээт хан Чахундоржийн охинтой ураг барилддаг. / Тэр хатан Манан будан зохиол дээр Золзаяа нэрээр гардаг/ Өндөр гэгээн болон Чахундорж нар иргэдийнхээ хамтаар Өвөр Монголруу зугтдаг ба Өөлдийн цэргээс зугтан яваа ард иргэдийн төрсөн нутгаа орхин дутаан, бусдын нутагт амьдрах нь сэтгэл санааны ихээхэн дарамт мөн эцэг, эх, хүүхдүүд хоорондоо хэзээ ч уулзаж чадахгүйгээр төөрч байгаа гашуун түүхийг зохиогч маш сайхан дүрсэлсэн байсан.
Мөн "Зүрчидийн алтан улс"-ын угсааны Манж нар Алтан улсыг байгуулж, өмнөд Монголчуудаас эхлэн өөртөө дагаар оруулж эхэлсэн. Энэ бүхэн Галдан бошигтын тэсвэр тэвчээрийг барж, халх болон Монголчуудыг өөрөөтөө нэгтэх бодлыг улам хүчтэй болгоно. Улмаар тэд Эрдэнэ зууг эзлэж цааш идэвхийлсэн боловч Туулын орчим Зуу мод хэмээх газар Энх-Амгалан хааны их цэрэгтэй дайтан /дотор нь халхын цэрэг ч байсан/, өөрийн хамгийн их хайртай ухаант хатан Анугаа алддаг.
Ану хатаны эцэг Хошуудын Очирт сэцэн нь Галдангийн эсрэг босож байсны улмаас алагддаг. Ану хатан бол өөрийн эцгийг хөнөөсөн хүний хатан байсан ба энэ насныхаа амьдарлд сэтгэлийн их л зовлон эдлэх боловч гайхамшигтай хатан байсан. Түүнээс хойш Галдан бошигт бараг жил орчим дутааж, дүрвэн ялагдаж байгаад тэнгэрт хальсан. Өс гэдэг аймар зүйл ажээ. Золзаяатай суудаг Лувсангомбо Аравдан өөрийн өвөг эцгийг хөнөөсөн хүнтэй (Галдантай) эвлэрэх хэцүү. Ойрод болон халхын энэ түүхэн үл ойлголцолд иймэрхүү өс хонзонгууд маш их нөлөөлсөн.
Tuesday, November 27, 2007
Барко
Friday, November 23, 2007
Төрийн халамж үйлчилгээ мөн үү?
Тэгээд, бас замдаа бачууранхан, ийм хэрүүл уруултай мөнгөөр ч яахав. Бусад банкны үйлчилгээ, энэ банкны үйлчилгээ хоёр өдөр шөнө шиг ялгаатай ажээ. Одоо ийм байдлаар харьцдаг үйлчилгээний байгууллага алга болсон шүү дээ. Хадгаламжийн банкаар хүүхдийн мөнгийг олгохдоо заавал "Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний төв"-с санхүүжилт банканд орсон тохиолдолд мөнгийг нь олгодог юм байна. Тэр санхүүжилт нь дутуу ирдэг юм уу? ямар учиртай юм бүү мэд хаяа очихоор мөнгөгүй, санжүүжигдээгүй байгаа гэх юм билээ.
Олон хүмүүсийг ингэж бухимдуулж байхаар, банк эргэлтийнхээ мөнгөнөөс харилцагч хүүхдүүддээ олгоод, дараа нь ёстой тэр "Хөдөлмөр халамж үйлчилгээний төв" буюу Төрөөс өр авлага үүсгээд авч болмоор. Хаан банк, зарим газрын хүүхдийн мөнгийг олгодог гэсэн. Хаан банкнаас авдаг бол хэзээ ч очсон бэлэн олгодог гэнэ лээ. Төр заавал ийм банкаар ард иргэдээ бухимдуулж чирэгдүүлэх хэрэг байгаа л юм байхдаа. Хадгаламжийн банк ард иргэдийг чирэгдүүлж байна гээд телевизээр гарч байсан. Засарч сайжирсан зүйл үгүй бололтой. Миний хувьд яаж дахин тийшээ явдаг билээ гэж гайхаж сууна. Ямар хүүхдийнхээ мөнгийг авна гээд ажлаасаа чөлөө авалтай нь биш дээ. Үнэхээр ажлаас чөлөө авах хэмжээний яршиг түвэг ихтэй бол төрийн ийм хайр халамж хэрэгтэй гэж бодохгүй байна.
Thursday, November 22, 2007
Tuesday, November 20, 2007
Алтайн хаан угалз
Friday, November 16, 2007
Дууны үг оруулмаар санагдчихлаа
МУГЖ: Б. Сарантуяа
Тэр намайг дурсдаг болов уу?
Тэр намайг дурсдаг болов уу
Тэр намайг үгүйлдэг болов уу
Тэртээх өдрүүдийг санадаг болов уу
Тэмүүлсээр учирсныг мэддэг болов уу
Үргэлж тэр миний сэтгэлд
Үүрийн зүүдэнд, үдшийн болзоонд
Үгүйлэх бүрдээ дурсамжаар учирч
Үнэрийг нь би салхинаас хайдаг
Дахилт:
Зүүд нойрыг минь ганцаар хулжаана
Зүрх сэтгэлийг эзэмдэхийг хүсэхгүй
Зүгээр л түүнийг дурсахыг хүснэ
Зүгээр л түүндээ дурсагдахыг хүснэ би
Улирал бүхэн өөрийн өнгөтэй
Учрал бүхэн өөрийн дурсамжтай
Залуу нас шиг дэврүүн зунаар
Залуу нас шиг дэрвэж явсан
Тэр намайг дурсдаг болов уу
Тэртээх өдрүүдийг үгүйлдэг болов уу
Дахин бид хоёр учрах болов уу
Догдлон байж уулзах болов уу
Дахилт:
Зүүд нойрыг минь ганцаар хулжаана
Зүрх сэтгэлийг эзэмдэхийг хүсэхгүй
Зүгээр л түүнийг дурсахыг хүснэ
Зүгээр л түүндээ дурсагдахыг хүснэ би
Monday, November 12, 2007
Самади
Самади хэмээх үгтэй анх тулгарч үзсэн болохоороо сонирхуулан бичлэгтээ оруулав.
Wednesday, November 7, 2007
Томоогүй ч үрс минь дээ...
Monday, November 5, 2007
Мэлмий
Wednesday, October 31, 2007
Андуурах гэж...
- Сайн уу? хэмээн уулга алдан мэндэлжээ.
- Сайн, эгчээр сонин сайхан юу байна? (Бооёо)
- Тайвандаа. Чамаар сонин сайхан юутай? (манай найз)
- Тайвандаа. Та хэзээ ирэв?(Бооёо)
- Сая л нэг муу юм ирлээ.(манай найз)
- Юугаар ирээв?(Бооёо)
- Таксигаар хэмээн мэнд мэдэлцээд ажлынхаа өрөөнд орж иртэл, хамт ажилдаг хүн нь "Та Бооёог таньдаг юм уу?" (хошин урлагийн) гэхээр нь "Үгүй " гэсэн чинь "Та чинь тэгээд, хаалган дээр сая Бооёотой хууч хөөрөөд л зогсоод байсан ш дээ" гэсэн гэнэ. Тэгэхэд нь хүн андуурсан байна гэдгээ мэдэж бөөн инээд болсон гэсэн. Олны танил хүмүүстэй гэнэт нүүр тулахаараа таньдаг хүн шиг санагдаад л мэндэлсэн юм шиг байгаан. Хэхэхэхэ Бооёо өөрөө хүн андуурч байгаагийн мэдээд баахан явуулсан хэрэг л дээ. Инээдтэй.
Monday, October 29, 2007
Чингис хааны нууц түүх-2
Friday, October 26, 2007
Чингис хааны нууц түүх-1
Wednesday, October 24, 2007
Эмэгтэй хүн гэж...
Зуун наст: Эмчилгээний зориулалтаар шарх, сорвит хэрэглэдэг гэсэн. Одоогийн байдлаар манайд дээрх 3 цэцэг өнгөрдөг зунаас хойш ургаж байгаа. Эмэгтэй хүний хийх ёстой 2 ажил лав хийгдэж байгаа биз.
3. Бас нэг хийх ажил нь зохиол бичих юм гэсэн. Энэ ажлыг би сайн мэдэхгүй байгаа. Хийхгүй бол эмэгтэй хүн биш юм болов уу?
Thursday, October 18, 2007
Аялалын бяцхан адал явдлууд
Очихдоо ч яахав. Дуулж хуурдаж, инээж шуугилдан шөнөжин явсаар өглөө 5 цаг хагаст Сайншандад ирлээ. Манай ажлын газрын нэг хүний эгчийнх нь Шанд дээр байдаг юм байна. Тэнд сайхан цай чануулж уугаад жинхэнэ аялалдаа орж, Хамарын хийд, Шамбалын орон, Ёлхойн хавцал, Хүслийн хар уулаар аялан, өдрийн 4 цагт Сайншанд дээр нөгөө айлдаа ирж, сайхан шөлтэй хоол идэв. Ингээд маргааш өглөө найман цагт ажилтай хүмүүс чинь хотруу эргэхээс яах билээ дээ. Шандаас гарахынхаа өмнө, микрогийнхоо дугуйг нөхүүлэн зогсож байтал, микрогийн хамгийн арын суудал дээр, хар нүдний шил зүүгээд унтаж байсан манай нэг жаатай эгч байдаг юмаа. Тэгсэн чинь нэг залуу ирээд нүүрэн дээр нь 10 мянган төгрөг гаргаж, "Явах уу" гэсэнд манай эгч зочин сэрээд, "Юун мөнгө вэ, Би авлаа шүү" гэдэг байна ш дээ. Бөөн инээдэм. Нөгөө залуу ч арилж өгөв. Тэгээд энерги авсан илт байна шүү. Шууд нүүрэн дээр нь мөнгөөр бороо ороод... гэх зэргээр муу эгчийгээ жаахан явуулав.
За тэгээд нар жаргаж байгаа тул бид холын замдаа яаравчиллаа. Урд шөнө нь унтаагүй байсан болохоор бидний нойр хүрээд... Жолооч маань ядарч байгаа тул Хар Айраг ч орж чадалгүй цаг гаруй унтахаар шийдэв. Хэсэг унтаад цааш явж эхэлтэл микро маань элсэнд суучихваа. Хүүхнүүдээ! буугаарай, түрээрэй гэж бие биенээ уриалан бууж хаа ч очиж дор нь түрээд гаргачихав. Цааш явж байгаад унтчихаж. Би сэрсэн чинь, машин явж байна, бүгд унтаж байна, жолооч хүү маань унтаагаараа машинаа барьж байх юм. Хүүе чи минь болохгүй гээд л... Жолоочийг сэрээх арга хэмжээ авч, өөрөө хажууд нь сууваа. Явж байтал суурин газрын гэрэл гарч, очтол өмнө нь ажлаар нэг удаа ирж байсан Олон-Овоо гэдэг газар болохыг нь танив. Бидэн дотор зам олигтой мэдэх хүн байсангүй. Олон-Овооноос Шивээ говь хүртэл заавал төмөр зам дагаж явалгүйгээр явж болно гэж санаад би зам заав. Зам товчилж байгаа нь тэр. Хүмүүс төмөр зам холдоод байгаа болохоор дургүй байгаа бололтой. Эндээс 42 км яваад л... гэсээр цааш явлаа. Хөөрхий дөө Шивээ говийн гэрлийн харж бөөн баяр болов. Гэтэл эрт баярлажээ. Шивээ говиос гарах гэж бараг 1 цаг болов. Шивээговийн төв дотор төөрчихдөг юмдаа. Би уг нь урьд нь 1 жил Шивээ говьд амьдарч, Шивээ-Овоод ажилласан хүн ш дээ. Шивээ говьд Оросууд амьдарч байгаад явахад, манай Монголчууд хөөрхөн суурин байсан газрыг юу ч үгүй эвдээд балгас болгоод хаячихсан газар л даа. Шивээ-Овоогийн нүүрс чинь 4-р цахилгаан станцын гол түлш болохоор төрөөс арга хэмжээ авч хөгжүүлж байгаа юм. Тэр балгас болсон байшин дундуур гараад явах гэтэл дулааны шугам хийж байгаа бололтой, энд тэндгүй ухаад хаячихсан байсан нь мунхаг намайг төөрүүлжээ. Жолооч маань хаа ч очиж нойртой хүн байв. Унтаад л... За миний дүү яаж ийж байгаад засмал зам дээр гаргачих. Эгч нь түүнээс хойш Нараагаар микрог чинь бариулъя гээд л... Шивээ говиос Шивээ овоо хүртэл 17 км, цааш 30 км яваад Чойр л доо. Арайхийн Чойрын өмнөхөн засмалтай нийлж жолоочоо солив. Бидний хэдэн хүүхэн дотроо л хамгийн жаатай, цагдаагаас зугтан давхиж чаддаг Нараагаа шууд микрогийн жолооч болгов. Хээр хөдөө сайхан юмаа. Нөгөө "Д" ангилалын үнэмлэх ч хэрэггүй мэт. Шинээр томилогдсон жолооч маань механик араатай машин анх удаа, микро автобус анх удаа унаж үзэж байгаа нь тэр. Араагаа залгахдаа гэрлээ асаахгүй бол чадахгүй тул би дасгалжуулагч хийв. Болоогүй ээ. Дасгалжуулагч гуай, бас хаяа унтчихна. Гэсэн ч зориг гаргаж эрүүл энх биднийгээ аваад ирсэн Нараадаа их баярлаж байгаа шүү. Цааш явсаар Төв аймгийн Баян сум дээр иртэл бурхан минь, шөнийн 4 цагт цагдаа ахын шүглийн дуу тасхийв. Нараа сандран шил арчигчаа хальт ажиллуулж ирээд л зогсов. Би ч хүмүүсээ сэрээрэй, цаан нь чинь цагдаа. Нараа, жолоочийг суудал дээгүүрээ даваад рулийнхээ ард суу гээд л, миний хажууд сууж байсан Мягааг буу гэтэл хойно хаалганы хажууд сууж байсан Баяраа эгч хаалга онгойлготол, заалны гэрэл асчихав. Хажууд "Амрыг эрье" хэмээн залуухан цагдаагийн дуу сонсогдлоо. "Хаанаас хаа хүрч байна?" гэхэд Нараа надаас хаанаас ирж байгаа билээ гэж асуухын. Би бодож бодож Хамарын хийдээс гэлээ. Цагдаа жолоочийг дагуулаад явлаа. 15 минутын дараа бид цааш урт аяллаа үргэлжлүүлэв. Цагдаа жолооч 2 учраа олсон бололтой. Өглөө 6 цагт гэртээ ирэв. Бөөн энергитэй хүн усанд орчихоод ажилдаа ирлээ. Өдөр бас манайхан Дэмчигийн хийд явах тухай яриад амжсан шүү. Монгол хүн байна даа унасан унаагаа магталгүй яахав. Холын замд манай микро ч харин сайн явсан шүү. Дан эмэгтэйчүүдийн баг явсан ч гэсэн сайхан аялал боллоо.
Tuesday, October 16, 2007
Хамарын хийд, энергийн төвөөр аялсан нь
Тухайн үеийн номын мэргэн даянч нарын даян хийж ном баясалгаж байсан агуй бүхий "Ёлхойн хавцал"- гаар аялал үргэлжилсэн билээ. Ёлхойн хавцал нь Эрт үеийн галан галавын үед галт уулын дэлбэрэлтээс тогтсон хавцалд, говийн баян бүрдээр хүрээлэгдсэн байгалийн үзэсгэлэт газар ажээ. Хавар 5 сард "Далий ягаан" цэцэг цэцэглэдэг гэж тайлбарлагч хэлж байв. Далий ягаан нь Японы сакура боловч Монгол орны эрс тэс уур амьсгалын нөлөөгөөр бутлаг сөөгт ургадаг гэнэ. Хавар далий ягааныг цэцэглэх үер баясалгал хийвэл бас их энерги авдаг гэнэ лээ. Ёлхойн хавцалд "Дээд тив" "Дунд тив" Доод тив" гэсэн агуй байх бөгөөд Хутагтын шалгалтанд тэнцэх хүртлээ агуйд ном баяслагадаг байсан ба хэрвээ шалгалтанд тэнцээгүй бол үүрд тэндээ үлддэг гэнэ. Говийн 5-р ноён хутагтын дүрийг шог зураач Ц. Байды гуайн хүү Үлэмжбат бүтээж 2005 онд бүтээж залсан нь бас их сонирхолтой санагдав. Тэгээд ном хурж байсан агуйд орж суухад өөрт мэдэгдэхүйц сонин сэтгэгдэл төрж байна лээ. Ёлхойн хавцалд мөн "Эхийн умай" гэж байна. Түүгээр ороод гарвал сая эхээс төрсөн хүүхэд шиг ариунхан болно гэдэг юм байна. Равжаа хутагтын өөрийн хэлснээр "Тэнгэрт төмөр шувуу нисч хүмүүний амьдрал асар их өөрчлөгдөх тэр үед миний хэдэн шавь нар Эхийн умайд орохын тулд "Утай гүмбэн" заавал явж, хэдэн юмаа барах ёсгүй" хэмээн Ёлхойн хавцалд "Эхийн умай"-г босгосон гэнэ. Ер нь Равжаа хутагт эмэгтэй хүнийг дээдэлдэг байжээ. Шарын шашинд эмэгтэй хүнийг үзэх үзэл нь нэг их сайнгүй шүү дээ. Тийм болохоор эх хүн, эмэгтэй хүнийг чин сэтгэлээсээ хүндлэн бишрэх нь дотоод энергиэ хөгжүүлэх асар их чадварыг олгодог юм болов уу даа. Богино хугацаанд их олон зүйл мэдэж авсан ч хичээнгүйлэн товчилон орууллаа. Уншсан та бүхэндээ их баярлалаа. Ум сайн орших болтугай. Хурай хурай хурай.
Wednesday, October 10, 2007
Тэмээн дээрээс наран ойрхон
За энэ тэмээ, адуу хоёрыг чинь гэршүүлж чадсан учраас л эртний нүүдэлчдийн Хүннү гүрэн хүчээ аван хөгжсөн юм гэсэн.
Хэдэн жилийн өмнө жуулчинтай хамт Өмнөговь явж анх тэмээний нуруун дээр гарсиймдаа. Нөгөө “Нийслэл хүү” киноны үйл явдлаас арай дээрээ бас. Эхний удаа унахдаа нэрэлхүү зандаа хөтлөгдөөд орилж чадаагүй. Золтой л уначихаагүй. Дүүжин даажин шиг юм болж байгаам чинь. Газар алсхан тэр доор харагдаад л…”Тэмээн дээрээс нар ойрхон” гэдэг үнэн ч юм шиг. Тэмээ унахад төрсөн анхны мэдрэмж нэг иймэрхүү байв.
Дэлхий дээр байгаа тэмээний 9,6 хувь нь хоёр бөхтэй тэмээ, ихэнх нь Монголд байдаг гэнээ. Тэмээ өл хоол даана, ус уухгүйгээр 40 хоног байж чадна гээд хүүхэд байхад унших бичгийн номон дээр биччихсэн байдаг байсандаа. Түүн дээрээ нэмээд сүүлд мэдэж авснаа сийрүүлэхэд тэмээ бас алсын барааг өдөр шөнө гэлгүй сайн ялгадаг гэнэ. Үнэрийг сайн мэдэрнэ. Худаг ус, айлын бууцыг 30 км-н цаанаас мэдэрдэг. Тэгэхэд хүн бид юун яасан 30 км-н цаадхи ус үнэрлэх манатай. Шөнө төөрвөл очих газраа баахан тойрчихсон байдаг ш дээ. Бас том биетэй мөртлөө зөөлөн ааштай, дуу хуур, уянгалаг аялгуунд дуртай нь нөгөө “Ингэний эшиг” баримтад кино дээр гардаг шүү дээ. Тэр Ингэний эшиг баримтад кино олон улсын кино наадмаас шагнал авсан гэнэ лээ. Сүүлийн үед 2 бөхтэй тэмээний тоо толгой багасч төрөөс тэмээний махыг зарахыг хориглоод байгаа ч гэсэн зах дээр зарж л байх юм. Манай тэмээ бол сүрлэг сайхан амьтан ш дээ. Би Казакстанд Зоопаркын тэмээ унаж үзээд их өрөвдөж байсан юм. Тэр тэмээний 2 хөлийн тойг нь бүр шир болоод хатуурчихсан, туранхай ч гэж… Ямар ч сайхан санагдаагүй л дээ. Харин Өмнөговьд тэмээ унаад “Тэмээн дээрээс наран ойрхон” гэж амандаа дуу аялаад жонжуулсан үзсэн. Гоё юм билээ. Хэрвээ хангай нутгийн хүн байвал тэмээ унах их сонирхолтой юм билээ шүү. Унаж үзээрэй. Энэ ботго хөөрхөн байгаа биз.
Monday, October 8, 2007
Мөнгөн усны аюул гэж юу вэ?
Монголчууд аль хувьсгалын өмнө 1910-д онд Бороо голын саваас алт олборлодог байсан ба алтаа ялгахдаа МӨНГӨН УС ашигладаг байсан. Гэтэл алт ялгах тогоо 1956 онд хагарч Бороо голын ёроолд 2-3 тонн мөнгөн ус асгарсан гэнээ. Бороо гол Сэлэнгэ аймагт байдаг. Ийм хэмжээний мөнгөн ус байгааг манайхан биш ЖАЙКА-гийн судалгааны багийнхан илрүүлсэн ба зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 5-20 дахин их байгааг тогтоожээ. Аюултай тоо баримт шүү.
Телевиз радиогоор мөнгөн усны хор хөнөөл гээд ярьдаг боловч хүмүүс тэр бүр хорыг мэддэггүй.
Метилийн мөнгөн уснаас болж үүсдэг Минамата гэж өвчин байдаг. Энэ өвчин анх 1953 онд Японы Минамата буланд их хэмжээгээр харсан болохоор Минамата өвчин гэж нэрлэгджээ. Минамата өвчин нь хүнд хэлбэрийн үедээ галзуурах, ухаан мэдрэлгүй болж улмаар нас бардаг. Харин хөнгөн хэлбэрийн үедээ шууд үхэлд хүрэхгүй ч толгой өвдөх, ядрах, амт үнэр ялгахгүй болох, чих дүнгэнэх зэргээр төв мэдрэлийн системийг гэмтээдэг. Мөнгөн ус нь хүний биед орсон бол задрахгүй, зөвхөн эхээс урагт дамжиж эх эдгэх үзэгдэл байдаг гэнэ. Түүнээс өөрөөр бол хүний биенээс бүрэн задарч гарах тохиолдол байдаггүй гэнэ. Харин тухайн урагт эхийн хордлогын хэлбэрээс улам хүндэрч илэрдэг гэсэн. Аймшиг.
Гар хөлний хөдөлгөөн зэргийг сайжруулах нөхөн сэргээх эмчилгээ хийдэг боловч бүрэн эдгэдэггүй. За энэ аймшигтай өвчин чухам яг юунаас болоод байна? гэвэл алтын уурхай болон бусад үйлдвэрийн хаягдалыг голд нийлүүлэхэд мөнгөн ус хэрвээ холилдсон байвал хамгийн түрүүнд загас өвчилдөг. Бид загас, далайн амьтныг хоол хүнсэндээ хэрэглэж, хаягдлыг нь гэрийн тэжээмэл муурт өгчихдөг шүү дээ. Тэгээд нэг л өдөр муурын нүд муудаж юм харахгүй байгааг мэдэж яав ийв гээд л... Гэтэл бас хэдэн жилийн дараанаас сохор, эсвэл доглон, дүлий хүүхэд төрөх болж, учир шалтгааныг нь судлахад мөнгөн усанд бохирдсон загас хүнсэндээ хэрэглэснээс гэсэн богинохон дүгэнлтэд хүрэх ажээ.
Хүн дээр минамата өвчин илрэх нь уддаг шалтгаан бол анх хордсон хүнд (их хэмжээгээр биш бол) өвчний шинж тэмдэг илэрдэггүй. Удамшиж 2 дахь үе дээр хөнгөн хэлбэрийнх, 3 дахь үе удам дээр өмнөх үеэс арай хүнд гэх мэтээр улам хүндэрч хамгийн сүүлд нь үхэлд хүргэдэг гэнэ.
Муур зэрэг нь хүнийг бодвол биологийн нас богинотой болохоороо хүн дээр илрэхээс өмнө мууран дээр мэдэгддэг ажээ. Дээрх зураг дээр үйлдвэрээс хаяж байгаа усан дотор улаан цэгүүдээр мөнгөн усыг тэмдэглэж цаашид задрахгүйгээр хүний биед хэрхэн орж байгааг харуулсан байна.
Үйлдвэр уурхайгаас хаяж байгаа хаягдал усан дахь мөнгөн усны зөвшөөрөгдөх хэмжээ 0,005мг/л байх ёстой байдаг бол Бороо голын ёроолд 2-3 тонн мөнгөн ус гэдэг үнэхээр аймшиг. Манайхан шинжилгээний хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж, үнэтэй гээд байдаг юм билээ. (Уг нь шинжилгээний тоног төхөөрөмж байх нь байгаа) Бидэнд эрүүл биш эрхтэн дутуу төрөх аюул нүүрлээд байхад энэ асуудал дээр төрөөс бодлого барих ёстой биздээ. Ирээдүйд эрүүл биш хүн төрөөд байвал юу бүтээн байгуулах билээ. "ЭРҮҮЛ БАЙХ ТҮМЭН ЖАРГАЛАН" гэж их зохиолч маань нэгэнтээ шүлэглэн хэлсэн байдаг. Хоосон ядуу байж болно. Гагцхүү эрүүл байж л ирээдүйн тухай яриа үргэлжлэнэ гэж бодож байна.
Tuesday, October 2, 2007
Санжаасүрэнгийн Зориг
Saturday, September 29, 2007
Уйгарын хар балгас
Хархориноос Орхоны гүүрээр гарч, чанх хойноос ирж байгаа цахилгааны төмөр шонг хөндлөн гарч, зүүн хойшоо чиглэн 32 км орчим яваад нэг эртний балгас байдаг. Нутгийн иргэд тэр балгасыг “Хар балгас” гэдэг. Хар балгасыг хэн хэзээ байгуулаад бас хэзээ хэн мөхөөчихсөн талаар Монголын түүхийн хичээл ордог байсан Дулмаа багшийн лекцээс санаж байгаа хэсгээсээ оруулж байна. 7-р зууны дундуур Монгол нутаг дээр Түрэг улс ноёрхож байжээ. /Одоогийн Түрк, Казакууд юм шиг байгаан/ Түрэг улсын нэг овог аймаг болох нөхдүүд бослого гаргаж ялсан нь Уйгарчууд байжээ. Ингээд Монгол нутаг дээр 100 гаруй жил өөрсдийн ноёрхолыг тогтоож байхдаа Орду-балык гэдэг хотыг байгуулсан нь түүхэнд “Уйгарын хар балгас” гэж тэмдэглэгджээ. Гэхдээ хотын нэр нь эх сурвалжууд дээр өөр өөр тэмдэглэгдсэн гэж байгаан. Уйгарын хар балгас нь Уйгарын хааны өргөө, төрийн яам, гар үйлдвэр, худалдааны хороолол, шашны сүм, бэхэлсэн цайз хэрмээс бүрдсэн бөгөөд уртаашаа 25 км зайд үргэлжилсэн их хот байжээ. Хар балгасыг 840- өөд оны үест Енисейн Хиргис нар галдан шатааж эвдэн сүйтгэжээ. Хиргис нь одоогийн Киргизүүд. Монгол нутаг дээр бас 50 орчим жил ноёрхосон юм гэнэ лээ. Их дайнч, улсуудын нутаг дээр эртний хот үлддэггүй юм байнаа. Хүчтэй байсан юм болохоороо их ч юм хийсэн байх юм, их ч юм эдвэж, эвдүүлсэн байх юмдаа. Хар балгас Архангай аймгийн Хотонт сумын нутагт Орхоны хөндийд байдаг. Хархорин орчмоор явбал нэг очоод үзэхэд сонирхолтой шүү. Тэгээд Хар балгасаас зүүн хойшоо 50 орчим км яваад л Өгийнуур дээр очоод амарчихгүй юу. Дашрамд хэлэхэд Хиргисүүд 50 орчим жил ноёрхож байгаад дараа нь Монгол нутаг дээр Хидан улс мандан бадарчээ. Тэр Хиданчуудыг чинь Монгол язгуурын хүмүүс гэж эрдэмтэд үздэг гэсэн.
Wednesday, September 26, 2007
Озоны давхаргын тухай хэдэн үг
Доорхи зүйлийг интернетээс авч жаахан орчуулга хийгээд, өөрийнхөө мэдэхийг дээр нь нэмчихлээ.
Озоны давхарга нь газраас ойролцоогоор 20-30 километрт байдаг агаар мандал дахь хийн бүрхүүл юм. Агаар мандалд нимгэхэн тогтсон озон нь хэрвээ газар дээр авч ирвэл 3 мм ч хүрэхгүй нимгэн ажээ. Эмзэгхэн, хүүхдийн зулай л гэсэн үг. Чухам л энэхүү нимгэн озоны давхарга хүрээ болон тогтож, нарнаас тусах хэт ягаан туяанаас /В долгион/ хүн төрөлхтөн болон дэлхийн амьд бүхнийг хамгаалдаг юм.
Анх 4 тэр бум 600 сая жилийн өмнө дэлхий анх үүсэж байхад одоогийн агаар мандлын орон зайн 98 хувь нь нүүрстөрөгч байжээ. Тэр үед озоны давхарга байсангүй. Түүнээс хойш ойролцоогоор 1 тэр бум жилийн дараа дөнгөж далай үүссэн гэж үздэг. Далай үүсэж дан эсийн амьдрал эхлэхэд нүүрсхүчил биш хүчил төрөгч илүү хэрэгтэй болж дан эсэд шаардагдах хүчилтөрөгч ойролцоогоор одоогоос 3 тэр 200 сая жилийн өмнө бий болжээ. Манай дэлхий дээр амьд организм үүсэх хүртэл хувьсал өөрчлөлт маш удаан, тун их хугацааг хамарч байж сая дөнгөж амьд байгаль үүссэн байгаа биз. Тэгээд одоогоос 400 сая жилийн өмнө ярианы сэдэв озоны давхарга маань үүсжээ.
Гэтэл, саяхнаас озоны давхарга нимгэн болж байгаа нь ажиглагдаж эхэлжээ. Жишээ нь Япон улсын дээгүүр гэхэд л 30 орчим хувь багассан гэнэ. Манай Монголын дээрхи озоны давхарга хэдэн хувь болж багасаж байгааг яг нарийн гаргасан тоог одоогоор би сайн мэдэхгүй байна. Озоны давхарга цоорч нимгэрэхэд нарны хэт ягаан туяа шууд тусч амьд организмын DNK буюу генийг эвддэг гэнээ. 1990-ээд оноос Японд хорт хавдарын өсөлтийн хувь 2 дахин ихсэж, мөн нүдний болрын гэмтлээс шалтгаалан хараагүй болох нь нэмэгджээ. Ийнхүү хүн амьтан дээр озоны давхаргын цоорлоос шалтгаалсан элдэв гаж нөлөө ихсэж, далайн бичил биетэн цөөрч, нүдний болрын гэмтэл нь туулай, хонь зэрэгт илүү их ажиглагдах болсон гэнэ.
Үүний шалтгаан нь ПЕРРОНЫ ХИЙ гэнэ. Перроныг 1928 онд нээжээ. Үүнээс өмнө дэлхий дээр байгаагүй юм байна. Ингээд 1960-аад оноос эхлэн перроныг их хэмжээгээр үйлдвэрлэж, хөргөгч, сэрүүцүүлэх төхөөрөмж, угаалгын материал болон хагас дамжуулагчийн цэвэрлэгээ, дулаалгын материал, хөөсөнцөрт өргөн хэрэглэж хүн төрөлхтний ололт дэвшилтүүдийн нэг гэж үзэж байв. Тэгвэл перроны хий нь хэрхэн озоны давхаргыг эвддэг юм болоо? Агаарт хаягдсан перроны хий нь агаараас хүнд тул маш удаан хөөрдөг гэнэ. Ойролцоогоор 15 жил орчим агаарт хөөрч байж озоны давхаргат хүрдэг. Озоны давхарга дээр цаанаас тусч байгаа нарны хэт ягаан туяаны гэрэлтэй урвалдаж хлорт атомыг үүсгэнэ. Энэ 1 ширхэг хлорт атом 10 жилийн туршид 10000 дахин их озоныг эвддэг гэнээ. Аймар юмаа. Озоны давхаргын энэхүү цоорлоос болоод хэт дулааралт болоод байна гэж үздэг юм байна лээ. Гэхдээ энэ озоны цоорлыг үүнээс хойш перроны хийг хэрэглэхгүй байвал 50 жилийн дараа озоны давхарга хэвийн байдалдаа орно гэнэ.
Жич: Дээрхи материалын орчуулгын ажлын далимаар анх сонсож байсан бөгөөд экологийн тухай бичсэн япон вэб сайтаас уншсанаа товчлон оруулсон болно. Энэ хаягаар орж үзнэ үү.