Хэрлэнгийн хөдөө арлаар

Монголын түүхийн үнэт эх сурвалж болох Монголын нууц товчоонд "Их хуралдай хурж, хулгана жил гуран сард Хэрлэний хөдөө арлын Долоон болдог Шилхэнцэг хоёрын зуур ордос бууж бүхүйд бичиж дуусгав" хэмээн тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг ба Хэрлэнгийн хөдөө арал нь Хэнтий аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутагт байдаг Хэрлэнгийн хөдөө аралд Монголын нууц товчоо бичигдсэн 750 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэж дурсгалын хөшөө босгожээ. Энэ хөшөөнөөс урагшаа Аваргын голын хойд эрэг дээр Аваргын балгасын хамгаалалтын төмөр хашаа 2 км х 400 метр газар үргэлжлэнэ. Аваргын балгас нь эзэн Чингис хааны орд цац байрлаж байсан ба Өгөөдэй хаан сууж байсан газар бөгөөд анх эрдэмтэн хөдөөгийн Пэрлээ малтлага хийн тогтоож байжээ. Түүнээс хойш Японы эрдэмтэд хүртэлмалтлага хийж байгаа тухай мэдээлэл байдаг шүү дээ. Аваргын балгасын малтлагаас гарсан олдвор, гэрэл зургаар баталгаажуулсан жижигхэн музей ажиллуулж байв.Олдвор дотор тухайн үеийн Монгол цэргийн хэрэгсэл, тахилгат хэрэглэсэн амьтны яс , хэлхээ хуяг гэх мэт зүйлийн гэрэл зургийг голдуу байрлуулсан байв Аваргын балгас нь Хувлай хаан суусны дараагаас орхигдсон бололтой юм гэнэ.
Аваргын балгасаас урагшаа хэдхэн алхамын газар Аваргын рашаан байдаг. Энэ рашаан гадуур зарагдаж байгаа Кука-тай төстэй амттай, савлаж авч явахад тундас үүсдэг юм билээ. Халуунд дотор сэнгэнүүлсэн сайхан рашаан байсан. Харин авч явж эмчилгээнд хэрэглэхээр рашаан нь овооныхоо хажууд бага багаарбуриглаж байв.
Ер нь Дэлгэрхаан сум дотоодын аялал жуучлал их хөгжиж байгаа газар юм байна.
Сумын төвөөс баруун хойно орших Аварга тосонгийн рашаан сувилалд хүмүүс маш их ирдэг. Нуурыг эмчилгээний зорилгоор манай ард түмэн ашигласаар ирсэн ба дэлхийд ховор нууруудын нэг. Ховор гэдгийн учир нь холбоо нуурууд байх бөгөөд (одоогоор нүдэнд хоёр холбоо нуур байгаа боловч уг нь гурав байсан юм шиг байна лээ) газрын гүнээс байнга цэнэглэгдэн ариусаж байдаг ажээ. Ус нь хужир давс ч юм уу , байван ч юм шиг содон амт амтагдаж бусад нуураас арай содон өөр нуур шүү гэдгээ батлах мэт.